ตตฺถ อิมา อุทฺทานคาถา

ตณฺหา จ อวิชฺชา โลโภ, โทโส ตเถว โมโห จ;

จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมิ นว ปทานิฯ

เย จ สติปฏฺฐานา สมโถ, วิปสฺสนา กุสลมูลํ;

เอตํ สพฺพํ กุสลํ, อินฺทฺริยภูมิ นวปทานิฯ

สพฺพํ กุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ, นวหิ เจว อกุสลํ;

เอกเก นว มูลปทานิ, อุภยโต อฏฺฐารส มูลปทานิฯ

อิเมสํ อฏฺฐารสนฺนํ มูลปทานํ ยานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, อยํ ทุกฺขสมุทโย; ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ อิติ สมุทยสฺส ทุกฺขํ ผลํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย นิโรธํ ผลํฯ อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ภควตา พาราณสิยํ เทสิตานิฯ

[7] ตตฺถ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อปริมาณานิ อกฺขรานิ ปทานิ พฺยญฺชนานิ อาการานิ นิรุตฺติโย นิทฺเทสา เทสิตา เอตสฺเสวตฺถสฺส สงฺกาสนาย ปกาสนาย วิวรณาย วิภชนาย อุตฺตานีกมฺมตาย ปญฺญาปนายาติ ยา เอวํ สพฺเพสํ สจฺจานํฯ อิติ เอกเมกํ สจฺจํ อปริมาเณหิ อกฺขรปทพฺยญฺชนอาการนิรุตฺตินิทฺเทเสหิ ปริเยสิตพฺพํ, ตญฺจ พฺยญฺชนํ อตฺถปุถุตฺเตน ปน อตฺเถว พฺยญฺชนปุถุตฺเตนฯ

โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ‘‘อหํ อิทํ ทุกฺขํ ปจฺจกฺขาย อญฺญํ ทุกฺขํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ ตสฺส ตํ วาจาวตฺถุกเมวสฺส ปุจฺฉิโต จ น สมฺปายิสฺสติฯ เอวํ สจฺจานิฯ ยญฺจ รตฺติํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทาย ปรินิพฺพุโต, เอตฺถนฺตเร ยํ กิญฺจิ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, สพฺพํ ตํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํฯ

น กิญฺจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ธมฺมเทสนาย ธมฺมจกฺกโต พหิทฺธา, ตสฺส สพฺพํ สุตฺตํ อริยธมฺเมสุ ปริเยสิตพฺพํฯ ตตฺถ ปริคฺคณฺหนาย อาโลกสภานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ถาวรานิ อิมานิฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ชรา พฺยาธิ มรณํ สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ ตตฺถายํ ลกฺขณนิทฺเทโส, ปาตุภาวลกฺขณา ชาติ, ปริปากลกฺขณา ชรา, ทุกฺขทุกฺขตาลกฺขโณ พฺยาธิ, จุติลกฺขณํ มรณํ, ปิยวิปฺปโยควิปริณามปริตาปนลกฺขโณ โสโก, ลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, กิเลสปริทหนลกฺขโณ อุปายาโส, อมนาปสโมธานลกฺขโณ อปฺปิยสมฺปโยโค, มนาปวินาภาวลกฺขโณ ปิยวิปฺปโยโค, อธิปฺปายวิวตฺตนลกฺขโณ อลาโภ, อปริญฺญาลกฺขณา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ปริปากจุติลกฺขณํ ชรามรณํ, ปาตุภาวจุติลกฺขณํ จุโตปปตฺติ, ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตนลกฺขโณ สมุทโย, สมุทยปริชหนลกฺขโณ นิโรโธ, อนุสยสมุจฺเฉทลกฺขโณ มคฺโคฯ พฺยาธิลกฺขณํ ทุกฺขํ, สญฺชานนลกฺขโณ สมุทโย, นิยฺยานิกลกฺขโณ มคฺโค, สนฺติลกฺขโณ นิโรโธฯ อปฺปฏิสนฺธิภาวนิโรธลกฺขณา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ, ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จ, ทุกฺขญฺจ มคฺโค จ, สมุทโย จ ทุกฺขญฺจ, สมุทโย จ นิโรโธ จ, สมุทโย จ มคฺโค จ, นิโรโธ จ สมุทโย จ, นิโรโธ จ ทุกฺขญฺจ, นิโรโธ จ มคฺโค จ, มคฺโค จ นิโรโธ จ, มคฺโค จ สมุทโย จ, มคฺโค จ ทุกฺขญฺจฯ

[8] ตตฺถิมานิ สุตฺตานิฯ

‘‘ยเมกรตฺติํ [ชาตก 1 วีสตินิปาเต อโยฆรชาตเก] ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;

อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติฯ

อฏฺฐิมา, อานนฺท, ทานุปปตฺติโย เอกุตฺตริเก สุตฺตํ – อยํ ชาติฯ

ตตฺถ กตมา ชรา?

อจริตฺวา [ธ. ป. 155] พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;

ชิณฺณโกญฺจาว ฌายนฺติ, ขีณมจฺเฉว ปลฺลเลฯ

ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ เทเวสุ – อยํ ชราฯ

ตตฺถ กตโม พฺยาธิ?

สามํ เตน กุโต ราช, ตุวมฺปิ ชรายนฺติ เวเทสิ;

ขตฺติย กมฺมสฺส ผโล, โลโก น หิ กมฺมํ ปนยติฯ

ตโย คิลานา – อยํ พฺยาธิฯ

ตตฺถ กตมํ มรณํ?

ยถาปิ [ทีฆนิกาเย อโธลิขิตคาถา] กุมฺภการสฺส, กตํ มตฺติกภาชนํ;

ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจ, ยํ ปกฺกํ ยญฺจ อามกํ;

สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํฯ

มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน [หญฺญมาเน (ปี) ปสฺส สุ. นิ. 783], มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;

เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ

อุทกปฺปนสุตฺตํ – อิทํ มรณํฯ

ตตฺถ กตโม โสโก?

อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ปาปการี อุภยตฺถ โสจติ;

โส โสจติ โส วิหญฺญติ, ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺฐมตฺตโน [กมฺมกิลิฏฺฐํ อตฺถโน (ปี.) ปสฺส ธ. ป. 15]ฯ

ตีณิ ทุจฺจริตานิ – อยํ โสโกฯ

ตตฺถ กตโม ปริเทโว?

กาเมสุ [สุ. นิ. 780] คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา;

ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กิํสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสฯ

ติสฺโส วิปตฺติโย – อยํ ปริเทโวฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ?

สตํ อาสิ อโยสงฺกู [อโยสงฺกุ (ปี. ก.) ปสฺส เถรคา. 1197], สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนา;

ชลิตา ชาตเวทาว, อจฺจิสงฺฆสมากุลาฯ

มหา วต โส ปริฬาโห [ปริทาโฆ (ปี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 5.1113] สํยุตฺตเก สุตฺตํ สจฺจสํยุตฺเตสุ – อิทํ ทุกฺขํฯ

ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ?

สงฺกปฺเปหิ ปเรโต [ปรโต (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 824] โส, กปโณ วิย ฌายติ;

สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธฯ

ทฺเวเม ตปนียา ธมฺมา – อิทํ โทมนสฺสํฯ

ตตฺถ กตโม อุปายาโส?

กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฑยฺหติ โน พหิ;

เอวํ ฑยฺหติ เม หทยํ, สุตฺวา นิพฺพตฺตมมฺพุชํฯ

ตโย อคฺคี – อยํ อุปายาโสฯ

ตตฺถ กตโม อปฺปิยสมฺปโยโค?

อยสาว [ธ. ป. 240] มลํ สมุฏฺฐิตํ, ตตุฏฺฐาย ตเมว ขาทติ;

เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติํฯ

ทฺเวเม ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขนฺติ, เอกุตฺตริเก สุตฺตํ ทุเกสุ – อยํ อปฺปิยสมฺปโยโคฯ

ตตฺถ กตโม ปิยวิปฺปโยโค?

สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;

เอวมฺปิ ปิยายิตํ [มมายิตํ (ปี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. 813] ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ [กาลกตํ (ปี.)] น ปสฺสติฯ

เต เทวา จวนธมฺมํ วิทิตฺวา ตีหิ วาจาหิ อนุสาสนฺติฯ อยํ ปิยวิปฺปโยโคฯ

ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ติสฺโส มารธีตโร;

ตสฺส เจ กามยานสฺส [กามยมานสฺส (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 773], ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติฯ

สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ

จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ, ชิวฺหา กาโย ตโต มนํ;

เอเต โลกามิสา โฆรา, ยตฺถ สตฺตา ปุถุชฺชนาฯ

ปญฺจิเม ภิกฺขเว ขนฺธา – อิทํ ทุกฺขํฯ

ตตฺถ กตมา ชรา จ มรณญฺจ?

อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มียเต [มียติ (สุ. นิ. 810)];

อถ วาปิ อกิจฺฉํ ชีวิตํ, อถ โข โส ชรสาปิ มียเตฯ

สํยุตฺตเก ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺตํ อยฺยิกา เม กาลงฺกตา – อยํ ชรา จ มรณญฺจฯ

ตตฺถ กตมา จุติ จ อุปปตฺติ จ?

‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ;

ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, อตฺตกมฺมผลูปคา’’ติ [ปุญฺญปาปผลูปคาติ (สํ. นิ. 1.133)]ฯ –

อยํ จุติ จ อุปปตฺติ จฯ

อิเมหิ สุตฺเตหิ เอกสทิเสหิ จ อญฺเญหิ นววิธํ สุตฺตํ ตํ อนุปวิฏฺเฐหิ ลกฺขณโต ทุกฺขํ ญตฺวา สาธารณญฺจ อสาธารณญฺจ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ วา พฺยากรณํ – อิทํ ทุกฺขํฯ

[9] ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย?

กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา [กามปสงฺคสตฺตา (ปี.) ปสฺส อุทา. 63], สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานา;

น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา, โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํฯ

จตฺตาโร อาสวา สุตฺตํ – อยํ ทุกฺขสมุทโยฯ

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ?

ยมฺหิ น มายา วสตี น มาโน,

โย วีตโลโภ อมโม นิราโส,

ปนุณฺณโกโธ [ปนุนฺนโกโธ (ปี.) ปสฺส อุทา. 26] อภินิพฺพุตตฺโต;

โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขุฯ

ทฺเวมา วิมุตฺติโย, ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ; อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ – อยํ นิโรโธฯ

ตตฺถ กตโม มคฺโค?

เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;

อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, มารสฺเสตํ ปโมหนํฯ

สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา – อยํ มคฺโคฯ

ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ?

‘‘เย ธมฺมา [มหาว. 60] เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;

เตสญฺจ โย นิโรโธ, เอวํวาที มหาสมโณ’’ติฯ

เหตุปฺปภวา ธมฺมา ทุกฺขํ, เหตุสมุทโย, ยํ ภควโต วจนํฯ อยํ ธมฺโม โย นิโรโธ, เย หิ เกจิ สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสทานุปสฺสิโน วิหรนฺติฯ กิเลสา ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ ตตฺถ ยํ สํโยชนํ – อยํ สมุทโยฯ เย สํโยชนิยา ธมฺมา เย จ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ – อิทํ ทุกฺขํฯ ยา สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสนา – อยํ มคฺโคฯ ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย พฺยาธีหิ มรเณหิ โสเกหิ ปริเทเวหิ ยาว อุปายาเสหิ – อิทํ นิพฺพานํฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ

ตตฺถ กตมา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ?

อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, ตํ หิ วา นตฺถิ เยน นํ ปญฺญเปยฺย;

สพฺพสงฺคานํ สมูหตตฺตา วิทู, สิตา วาทสตสฺสุ [วาทสตสฺส (ปี. ก.)] สพฺเพฯ

สํยุตฺตเก โคธิกสํยุตฺตํฯ

อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิฯ ยหิํ ยหิํ สจฺจานิ นิทฺทิฏฺฐานิ, ตหิํ ตหิํ สจฺจลกฺขณโต โอตาเรตฺวา [โอหาเรตฺวา (ปี. ก.)] อปริมาเณหิ พฺยญฺชเนหิ โส อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพฯ ตตฺถ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยญฺชเนน ปุน พฺยญฺชนานุปริวตฺติ อตฺเถน ตสฺส เอกเมกสฺส อปริมาณานิ พฺยญฺชนานิ อิเมหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นิทฺทิสิตพฺพานิฯ ปญฺจนิกาเย อนุปวิฏฺฐาหิ คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณน พฺยากรณํฯ อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิฯ

เตสํ อิมา อุทฺทานคาถา

ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, อฏฺฐ ทานูปปตฺติโย;

ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ, ขีณมจฺฉํว ปลฺลลํฯ

สามํ เตน กุโต ราช, ตโย เทวา คิลานกา;

ยถาปิ กุมฺภการสฺส, ยถา นทิทกปฺปนํฯ

อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ จ;

กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา, ยาว ติสฺโส วิปตฺติโยฯ

สตํ อาสิ [สตมายุ (สี.), สตธาตุ (ปี.)] อโยสงฺกู, ปริฬาโห มหตฺตโร;

สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส, ตตฺถ ตปนิเยหิ จฯ

กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, ตโย อคฺคี ปกาสิตา;

อยโต มลมุปฺปนฺนํ, อพฺภกฺขานํ ตถาคเตฯ

ติวิธํ เทวานุสาสนฺติ, สุปิเนน สงฺคโม ยถา;

ติสฺโส เจว มารธีตา, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติฯ

จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ, ปญฺจกฺขนฺธา ปกาสิตา;

อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, อยฺยิกา เม มหลฺลิกาฯ

สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, อุปปตฺติ จุติจยํ;

กาเมสุ สตฺตา ปสุตา, อาสเวหิ จตูหิ จฯ

ยมฺหิ น มายา วสติ, ทฺเวมา เจโตวิมุตฺติโย;

เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ, โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตาฯ

อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, โคธิโก ปรินิพฺพุโต;

เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, สํโยชนานุปสฺสิโนฯ

อิมา ทส เตสํ อุทฺทานคาถาฯ

[10] ตตฺถิมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ เยสุ สุตฺเตสุ สาธารณานิ สจฺจานิ เทสิตานิ อนุโลมมฺปิ ปฏิโลมมฺปิ โวมิสฺสกมฺปิฯ ตตฺถ อยํ อาทิฯ

อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]

วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ [ชปฺปานุเลปนํ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 1039] พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํฯ

ตตฺถ ยา อวิชฺชา จ วิวิจฺฉา จ, อยํ สมุทโยฯ ยํ มหพฺภยํ, อิทํ ทุกฺขํฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขญฺจ สมุทโย จฯ ‘‘สํโยชนํ สํโยชนิยา จ ธมฺมา’’ติ สํยุตฺตเก จิตฺตสํยุตฺตเกสุ พฺยากรณํฯ ตตฺถ ยํ สํโยชนํ, อยํ สมุทโยฯ เย สํโยชนิยา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขญฺจ สมุทโย จฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จ?

อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺส, เนตฺติจฺฉินฺนสฺส [สนฺตจิตฺตสฺส (สุ. นิ. 751)] ภิกฺขุโน;

วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํฯ โย ภวตณฺหาย อุปจฺเฉโท, อยํ ทุกฺขนิโรโธฯ วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ นิทฺเทโสฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จฯ ทฺเวมา, ภิกฺขเว, วิมุตฺติโย; ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติฯ ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ มคฺโค จ?

กุมฺภูปมํ [ธ. ป. 40] กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ ฐเปตฺวา;

โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธน, ชิตญฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยาฯ

ตตฺถ ยญฺจ กุมฺภูปโม กาโย ยญฺจ นครูปมํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยํ ปญฺญาวุเธน มารํ โยเธถาติ อยํ มคฺโคฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิฯ ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหิตพฺพํฯ ยา สํโยชนา, อยํ มคฺโคฯ เย เต ธมฺมา อนตฺตนิยา ปหาตพฺพา, รูปํ ยาว วิญฺญาณํ, อิทํ ทุกฺขญฺจ มคฺโค จฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จ?

เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา จ [ทุกฺขญฺจ (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. 70] โลกสฺมิมเนกรูปา;

ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต, ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเตฯ

เย โสกปริเทวา, ยํ จ อเนกรูปํ ทุกฺขํ, ยํ เปมโต ภวติ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยํ เปมํ, อยํ สมุทโยฯ โย ตตฺถ ฉนฺทราควินโย ปิยสฺส อกิริยา, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ปจฺเจติ ‘‘สยํกตํ ปรํกต’’นฺติฯ ยเถสา วีมํสา, อิทํ ทุกฺขํฯ ยา เอเต ทฺเว อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ยาว ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อิทมฺปิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จฯ วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา ภโว ชาติ ชรามรณํ, อิทํ ทุกฺขํฯ อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ, อยํ สมุทโยฯ อิติ อิทํ สยํกตํ วีมํเสยฺยาติ [วีมํสียติ (ปี. ก.)] ยญฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ทุกฺขํ, อิทํ เอโส สมุทโย นิทฺทิฏฺโฐฯ อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ จ ยาว จ ชรามรณนิโรโธติ อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จฯ

[11] ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ มคฺโค จ?

‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ [สํ. นิ. 1.157] ยโตนิทานํ, กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;

กามา หิ โลเก สงฺคาติ ญตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข’’ติฯ

โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยโต ภวติ, อยํ สมุทโยฯ สนฺทิฏฺฐํ ยโต ภวติ ยาว ตสฺส วินยาย สิกฺขา, อยํ มคฺโคฯ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ

เอกาทสงฺคุตฺตเรสุ โคปาลโกปมสุตฺตํฯ

ตตฺถ ยาว รูปสญฺญุตฺตา ยญฺจ สฬายตนํ ยถา วณํ ปฏิจฺฉาเทติ ยญฺจ ติตฺถํ ยถา จ ลภติ ธมฺมูปสญฺหิตํ อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ จตุพฺพิธํ จ อตฺตภาวโต จ วตฺถุ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยาว อาสาฏิกํ หาเรตา [สาเฏตา (สี. ปี.) ปสฺส องฺคุตฺตรนิกาเย] โหติ, อยํ สมุทโยฯ รูปสญฺญุตฺตา อาสาฏกหรณํ [อาสาฏิกสาฏนา (ปี.)] วณปฏิจฺฉาทนํ วีถิญฺญุตา โคจรกุสลญฺจ, อยํ มคฺโคฯ อวเสสา ธมฺมา อตฺถิ เหตู อตฺถิ ปจฺจยา อตฺถิ นิสฺสยา สาวเสสโทหิตา อเนกปูชา จ กลฺยาณมิตฺตตปฺปจฺจยา ธมฺมา วีถิญฺญุตา จ เหตุ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขญฺจ มคฺโค จ นิโรโธ จ?

สติ กายคตา อุปฏฺฐิตา, ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโต [สํวโร (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. 25];

สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโต, ชญฺญา [ชาเนยฺย (ปี. ก.)] นิพฺพานมตฺตโนฯ

ตตฺถ ยา จ กายคตา สติ ยญฺจ สฬายตนํ ยตฺถ สพฺพญฺเจตํ ทุกฺขํฯ ยา จ กายคตา สติ โย จ สีลสํวโร โย จ สมาธิ ยตฺถ ยา สติ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธฯ สพฺพมฺปิ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ, อยํ มคฺโคฯ เอวํวิหารินา ญาตพฺพํ นิพฺพานํฯ อยํ นิโรโธ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ สีเล ปติฏฺฐาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ ตตฺถ ยํ จิตฺตสหชาตา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํฯ โย จ สมโถ ยา จ วิปสฺสนา, อยํ มคฺโคฯ ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ

ตตฺถ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ?

อาสา จ ปีหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;

อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกาฯ

อญฺญาณมูลปฺปภวาติ ปุริมเกหิ สมุทโยฯ สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกาติ นิโรโธฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิฯ จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ อริยสฺส สีลสฺส สมาธิโน ปญฺญาย วิมุตฺติยาฯ ตตฺถ โย อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อยํ สมุทโยฯ ปฏิเวโธ ภวเนตฺติยา, อยํ นิโรโธฯ อยํ สมุทโย จ นิโรโธ จฯ

ตตฺถ กตโม สมุทโย จ มคฺโค จ?

ยานิ [สุ. นิ. 1041] โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา]

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเรฯ

ยานิ โสตานีติ อยํ สมุทโยฯ ยา จ ปญฺญา ยา จ สติ นิวารณํ ปิธานญฺจ, อยํ มคฺโคฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิฯ สญฺเจตนิยํ สุตฺตํ ทฬฺหเนมิยานากาโร ฉหิ มาเสหิ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ ยํ กายํ กายกมฺมํ สวงฺกํ สโทสํ สกสาวํ ยา สวงฺกตา สโทสตา สกสาวตา, อยํ สมุทโยฯ เอวํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ อวงฺกํ อโทสํ อกสาวํ, ยา อวงฺกตา อโทสตา อกสาวตา, อยํ มคฺโคฯ เอวํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ สมุทโย จ มคฺโค จฯ

ตตฺถ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จ?

‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ, จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ, นติยา อสติ [อสติยา (ปี.) ปสฺส อุทา. 74] อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรนฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ ทฺเว นิสฺสยา, อยํ สมุทโยฯ โย จ อนิสฺสโย, ยา จ อนติ, อยํ มคฺโคฯ ยา อาคติคติ น โหติ จุตูปปาโต จ โย เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ อนุปฏฺฐิตกายคตา สติ…เป.… ยํ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ, อยํ สมุทโยฯ เอการสอุปนิสฺสยา วิมุตฺติโย ยาว อุปนิสฺสยอุปสมฺปทา อุปฏฺฐิตกายคตาสติสฺส วิหรติฯ สีลสํวโร โสสานิโย โหติ, ยญฺจ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ, อยํ มคฺโคฯ ยา จ วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิฯ สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จฯ

[12] ตตฺถ กตโม นิโรโธ จ มคฺโค จ?

สยํ กเตน สจฺเจน, เตน อตฺตนา อภินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;

วิภวญฺจ ญตฺวา โลกสฺมิํ, ตาว ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขุฯ

ยํ สจฺเจน, อยํ มคฺโคฯ ยํ ขีณปุนพฺภโว, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิฯ ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสสิ อญฺญตโร วา วิญฺญู สพฺรหฺมจารีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพาฯ ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิสฺส ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ยาว นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชติ, อยํ มคฺโคฯ ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธฯ เอวํ ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ วิตฺถาเรนฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ นิโรโธ จ มคฺโค จฯ

อิมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิฯ อิเมหิ สาธารเณหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ ปฏิเวธโต จ ลกฺขณโต จ โอตาเรตฺวา อญฺญานิ สุตฺตานิ นิทฺทิสิตพฺพานิ อปริหายนฺเตนฯ คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ พฺยากรณํฯ อิเม จ สาธารณา ทส ปริวฑฺฒกา เอโก จ จตุกฺโก นิทฺเทโส สาธารโณฯ อยญฺจ ปกิณฺณกนิทฺเทโสฯ เอกํ ปญฺจ ฉ จ สเวกเทโส สพฺพํฯ อิเม ทฺเว ปริวชฺชนา ปุริมกา จ ทสฯ อิเม ทฺวาทส ปริวฑฺฒกา สจฺจานิฯ เอตฺตาวตา สพฺพํ สุตฺตํ นตฺถิ, ตํ พฺยากรณํ วา คาถา วิยฯ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปริวฑฺฒเกหิ น โอตริตุํ อปฺปมตฺเตน ปริเยสิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพาฯ

ตตฺถายํ สงฺเขโปฯ สพฺพํ ทุกฺขํ สตฺตหิ ปเทหิ สโมสรณํ คจฺฉติฯ

กตเรหิ สตฺตหิ? อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จ, อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพํ ทุกฺขํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ตสฺส ทฺเว นิสฺสยา – กาโย จ จิตฺตญฺจ ฯ เตน วุจฺจติ ‘‘กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกญฺเจ’’ติ, นตฺถิ ตํ ทุกฺขํ น กายิกํ วา น เจตสิกํ, สพฺพํ ทุกฺขํ ทฺวีหิ ทุกฺเขหิ นิทฺทิสิตพฺพํ กายิเกน จ เจตสิเกน จฯ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตํ ทุกฺขทุกฺขตาย สงฺขารทุกฺขตาย วิปริณามทุกฺขตายฯ อิติ ตํ สพฺพํ ทุกฺขํ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตํฯ อิติ อิทญฺจ ทุกฺขํ ติวิธํฯ ทุวิธํ ทุกฺขํ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจฯ ทุวิธํ อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จฯ อิทํ สตฺตวิธํ ทุกฺขํฯ

ตตฺถ ติวิโธ สมุทโย อจตุตฺโถ อปญฺจโมฯ กตโม ติวิโธ? ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ กมฺมํฯ ตตฺถ ตณฺหา จ ภวสมุทโย กมฺมํฯ ตถา [ตตฺถ (ปี.)] นิพฺพตฺตสฺส หีนปณีตตา [หีนปณีตตาย (ปี.)], อยํ สมุทโยฯ อิติ ยาปิ ภวคตีสุ หีนตา จ ปณีตตา จ, ยาปิ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตา, โยปิ ทฺวีหิ มูเลหิ สมุทานีโต อวิชฺชาย นิวุตสฺส ภวตณฺหาสํยุตฺตสฺส สวิญฺญาณโก กาโย, โสปิ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิโตฯ

ตถา วิปลฺลาสโต ทิฏฺฐิภวคนฺตพฺพาฯ สา สตฺตวิธา นิทฺทิสิตพฺพาฯ เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ นิทฺทิสียติ, จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิฯ ตตฺถ กตโม เอโก วิปลฺลาโส? โย วิปรีตคฺคาโห ปฏิกฺเขเปน, โอตรณํ ยถา ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’มิติ วิปรีตํ คณฺหาติฯ เอวํ จตฺตาโร วิปลฺลาสาฯ อยเมโก วิปลฺลาสียติ สญฺญา จิตฺตํ ทิฏฺฐิฯ กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ ? กาโย เวทนา จิตฺตํ ธมฺมาฯ เอวํ วิปลฺลาสคตสฺส อกุสลญฺจ ปวฑฺเฒติฯ ตตฺถ สญฺญาวิปลฺลาโส โทสํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติฯ จิตฺตวิปลฺลาโส โลภํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติฯ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส โมหํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติฯ ตตฺถ โทสสฺส อกุสลมูลสฺส ตีณิ มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว; โลภสฺส อกุสลมูลสฺส ตีณิ มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสมาธิ; โมหสฺส อกุสลมูลสฺส ทฺเว มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ มิจฺฉาสติ จฯ เอวํ อกุสลํ สเหตุ สปฺปจฺจยํ วิปลฺลาสา จ ปจฺจโย, อกุสลมูลานิ สเหตู เอเตเยว ปฏิปกฺเขน อนูนา อนธิกา ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิโรเธ จ มคฺเค จ วิปลฺลาสมุปาทาย ปรโต [ปริโต (ปี.)] ปฏิปกฺเขน จตสฺโสฯ

ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา

อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, จิตฺตํ สํโยชนมฺปิ;

สา ปจฺฉินฺนภวตณฺหา, ทฺเวมา เจว วิมุตฺติโยฯ

กุมฺภูปมํ กายมิมํ, ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชห [ชหา (ปี. ก.)];

เย เกจิ โสกปริเทวา, ติมฺพรุโก จ สยํกตํฯ

ทุกฺขํ ทิฏฺฐิ จ อุปฺปนฺนํ, ยญฺจ โคปาลโกปมํ;

สติ กายคตา มาหุ, สมโถ จ วิปสฺสนาฯ

อาสา ปิหา จ อภินนฺทนา จ, จตุนฺนมนนุโพธนา;

ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, ทฬฺหํ เนมิยานากาโรฯ

ยํ นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนุปฏฺฐิตกายคตาสติ;

สยํ กเตน สจฺเจน, วิมุตฺตายตเนหิ จฯ

เปฏโกปเทเส มหากจฺจายเนน ภาสิเต ปฐมภูมิ อริยสจฺจปฺปกาสนา นาตํ ชีวตา ภควตา มาทิเสน สมุทฺทเนน ตถาคเตนาติฯ